Stimuleer gewenst gedrag

Om gewenst gedrag te stimuleren, is het belangrijk dat je de situatie rond het gedrag goed begrijpt. Maak steeds een onderscheid tussen het gedrag zelf, wat eraan voorafgaat en wat de gevolgen zijn. Zo stem je je handelen beter af.

Zorg voor een zekere routine in je activiteiten en structureer overgangsmomenten tussen de activiteiten, want hier loopt het vaak mis. Bied je te weinig structuur, dan kan er onrust en verveling ontstaan. Bijgevolg wordt je doelgroep stuurloos omdat ze de verwachtingen niet kennen.

Herken momenten van gewenst gedrag en benoem die. Positieve feedback versterkt het gewenste gedrag. Dat motiveert de ander om dit gedrag vaker te vertonen.

Zorg dat je vijf keer meer reageert op wat iemand goed doet, dan dat je reageert op ongewenst gedrag. Voor elke opmerking staan dus vijf complimenten. Dan is het effect van de bekrachtiging het grootst.

Het gaat hier om sociale bekrachtiging. Dat is positieve aandacht geven door iemand aan te moedigen, te prijzen, te complimenteren of positieve feedback te geven. Let daarbij op volgende punten:

• Ga naar de ander toe, zeg diens naam en maak oogcontact.
• Benoem het gedrag dat je waardeert duidelijk, concreet en in positieve gedragstermen.
• Geef ook aan welk positief effect dit heeft.
• Geef de aanmoediging of het compliment direct als je het gewenst gedrag opmerkt.
• Moedig ook kleine stapjes aan en benoem elke inspanning ongeacht het resultaat.
• Wees positief in stem en houding.

Bijvoorbeeld:

"Ik waardeer het dat je rustig hebt gewacht tot ik klaar was met het uitleggen van de opdracht. Zo kunnen we beter samenwerken."

"Ik zie dat je snel weer rustig bent geworden nadat je even geïrriteerd was door wat Fien tegen je zei. Dat is een hele mooie stap en het verbetert jullie contact."

Zeg bijvoorbeeld:

• "Je bent bijna klaar", in plaats van "Je bent nog niet klaar."
• "Zit rustig op je stoel en vertel waar je boos over bent", in plaats van "Stop met schoppen. 
• “Ik wil graag dat je deze opdracht afmaakt, dan kunnen we daarna iets anders doen”, in plaats van "Je bent ongehoorzaam".

Tips en aandachtspunten:

1. Let op je toon van spreken: Zelfs een goed geformuleerde opmerking kan verkeerd worden opgevat als de toon beschuldigend of boos klinkt. Gebruik een kalme en respectvolle toon, zodat je boodschap constructief blijft.
2. Benoem gewenst gedrag in plaats van ongewenst gedrag. Maak duidelijk wat je verwacht en wat je wil bereiken.
3. Wees specifiek over wat je wilt dat de cliënt doet. Vermijd vaagheid of algemeenheden.
4. Bied alternatieven voor het ongewenste gedrag.
5. Vermijd absolute termen zoals "altijd" en "nooit".
6. Erken de emoties en toon empathie. Dat maakt de ander minder defensief en helpt om open te staan voor een meer positieve en constructieve reactie.
7. Betrek de ander bij het vinden van oplossingen om eigenaarschap te stimuleren.
8. Focus op samenwerking in plaats van strijd of conflict.

Door te focussen op positieve formuleringen help je de ander niet alleen om inzicht te krijgen in gewenst gedrag, maar creëer je ook een meer ondersteunende en opbouwende interactie.

Maak met een kleine informele opmerking of een subtiel gebaar duidelijk dat bepaald gedrag in een bepaalde situatie gepast is of net niet.
Door subtiel te reageren, toon je respect voor de waardigheid van de zorgvrager. Ook geef je de ander zo ruimte om zelf correcties door te voeren of goed gedrag te herkennen, zonder dat de interactie zwaar beladen wordt.

Zo kan je met een goedkeurende knipoog, een kort knikje en een glimlach laten weten dat je het gedrag waardeert. Door er niet te veel nadruk op te leggen zorg je ervoor dat de ander niet te veel in de schijnwerpers staat en zich ongemakkelijk voelt.

Bij ongewenst gedrag kan je kort oogcontact maken en je keel kort schrapen. Zo geef je de ander de kans om diens gedrag aan te passen zonder zich aangevallen of publiekelijk gecorrigeerd te voelen. Dit helpt om spanningen en escalaties te vermijden.

Als je een opdracht geeft, ga je ervan uit dat de ander weet hoe hij die moet uitvoeren. Soms heeft de ander echter een nieuwe vaardigheid nodig voor hij de opdracht kan uitvoeren.

Geef dan instructies, doe het zelf voor en laat de ander een aantal keer oefenen. Met volgende stappen geef je op een doeltreffende manier een opdracht:

• Ga naar de ander toe, zeg zijn naam en maak oogcontact
• Geef een opdracht, bv: ‘Wil je rustig reageren als je kritiek krijgt?’
• Blijf staan en wacht tien seconden
• Complimenteer het opvolgen van de opdracht of aanwijzing

Wil je daar instructie en wat inoefenen aan toevoegen? Volg dan deze stappen:  

• Ga naar de ander toe, zeg zijn naam en maak oogcontact
• Benoem het gepaste gedrag in deze situatie, bv.: ‘Als je kritiek krijgt, luister dan eerst naar wat de ander precies zegt, stel een vraag als je iets niet begrijpt en zeg dan rustig wat jij er zelf van vindt’
• Doe het gedrag voor
• Vraag wat de ander zag en hoorde
• Benoem de waarde die je beoogt met het gepaste gedrag
• Laat de ander oefenen
• Geef feedback op het oefenen
• Sluit af

Stimuleer gewenst gedrag door met je cliënt in constructief overleg te gaan om activiteiten te plannen, conflicten en problemen op te lossen, regels te bespreken en keuzes en afspraken te maken.

Zet daarbij volgende stappen:

• Achterhaal het doel en formuleer het concreet, positief en haalbaar.
• Check je doel af door te beluisteren hoe het ontvangen wordt.
• Beluister de ander in zijn doelen.
• Brainstorm over mogelijke ideeën en oplossingen om die doelen te bereiken. Neem hierbij alle ideeën serieus en schrijf ze op. Hoe gek ook.
• Overweeg de voor- en nadelen van alle ideeën. Schrijf ze in twee kolommen.
• Kies en combineer ideeën, maak afspraken en een plan: wie doet wat wanneer en hoe om het doel te behalen?
• Voer het uit en evalueer samen het resultaat.

Zo leer je nieuw gedrag aan. Gebruik sturende feedback als iemand tegelijk gewenst en ongewenst gedrag laat zien.
Hierbij focus je samen op wat er wel nog goed gaat. Je reageert dus enkel op het gepast (deel)gedrag. Je negeert het ongewenste gedrag en bekrachtigt tegelijkertijd wat wel goed gaat. Op die manier zet het gewenste gedrag zich verder en stopt het ongewenste gedrag.

Je zegt bijvoorbeeld: “Knap Johan, dat je nu even weggaat uit het conflict om te kunnen bedaren,” terwijl de jongen al schoppend tegen de stoelen weg stapt uit het conflict waar hij vroeger op de vuist zou zijn gegaan. Je geeft hierbij bewust geen commentaar op zijn schoppen.  

Met een kort en krachtige corrigerende instructie kan je gewenst gedrag aanleren op momenten dat er sprake is van ongepast gedrag.

Volg deze stappen:

• Ga naar de ander toe, zeg zijn naam en maak oogcontact.
• Zeg wat de ander wel goed doet.
• Zeg wat de ander niet goed doet of nalaat .
• Benoem het gewenste gedrag in deze situatie en vertel welke waarde je daarmee wil bereiken.
• Sluit af.

Herhaal de drie laatste stappen als de persoon volhardt in het ongewenste gedrag.

Negeren betekent dat je geen aandacht geeft aan het storende gedrag en dat je bewust je aandacht ergens anders op richt, door bv. weg te gaan of door iemand anders die gewenst gedrag stelt, aandacht te geven. Deze techniek is enkel geschikt voor milde vormen van ongepast gedrag en zeker niet voor gedrag dat gevaarlijk of schadelijk is.  

Kunst bij deze techniek is om tegelijkertijd te zien wanneer de cliënt gewenst gedrag begint te tonen en hem hiervoor te prijzen.

Een time-out of iemand even apart zetten, is een zwaardere variant van negeren. Hier breng je degene die ongewenst gedrag stelt ergens heen waar hij tijdelijk geen aandacht krijgt. Dat kan in een andere ruimte zijn of een afgezonderde plek in de woonkamer (bv. een stoel). Enkele tips:

• Voer de time-out direct na het ongewenste gedrag uit.
• Zeg kort en bondig waarom de persoon een time-out krijgt.
• Zet een kookwekker. Een indicatie van de duur is de leeftijd van de jeugdige maal 1 minuut, met een maximum van 10 minuten.
• Geef na de time-out kort en bondig aan welk gedrag je verwacht.

Straf zet je bij voorkeur niet in. Het is een van de minst effectieve middelen. Maar soms is gedrag zo storend of schadelijk dat je een duidelijke grens moet trekken en moet ingrijpen.