Grensoverschrijdend en agressief gedrag in de Vlaamse Social Profit in cijfers

In Zorg en Welzijn

Uit het SERV Rapport - Vlaamse werkbaarheidsmonitor van 2023  (p 48) blijkt dat 44,6% van de medewerkers in de sector Zorg en Welzijn werkstressklachten en 16,8% burn-out symptomen heeft. Uit het rapport van 2019 blijkt één van de oorzaken de toegenomen assertiviteit te zijn en soms ook de agressiviteit van zorggebruikers die de werknemers emotioneel onder druk zetten.  

Werknemers in de zorg- en welzijnssector krijgen meer dan in andere sectoren te maken met ver schillende vormen van grensoverschrijdend gedrag.
Het aandeel werknemers uit de zorg- en welzijnssector dat in 2023 het slachtoffer werd van lichamelijk geweld (19,4%), van intimidatie of bedreiging (25,9%), van ongewenst seksueel gedrag (10,3%) en van pestgedrag (12,1%) ligt significant hoger dan op de ruimere arbeidsmarkt (waar respectieve slachtofferscores van 6,8%, 17,9%, 3,6% en 9,7% worden opgetekend).

Uit het SERV Rapport 2018 - Grensoverschrijdend gedrag op het werk. Analyse bij werknemers op basis van de Vlaamse werkbaarheidsmonitor 2004-2016 van de Vlaamse werkbaarheidsmonitor 2004-2016 blijkt dat grensoverschrijdend gedrag op het werk minstens dubbel zo vaak voorkomt in de sectoren ‘jeugdbijstand, gehandicaptenzorg, welzijnswerk’ als in andere sectoren. In 2016 werd 43,6% van de medewerkers uit deze sectoren het slachtoffer van grensoverschrijdend gedrag. Daarbij ging het om lichamelijk geweld, ongewenst seksueel gedrag, pestgedrag of intimidatie/bedreiging gesteld door collega’s en door derden, bijvoorbeeld zorggebruikers of patiënten.
In sector van de gezins- en bejaardenhulp is dit 19,8%.

In de sector van de jeugdbijstand, gehandicaptenzorg en welzijnswerk komt lichamelijk geweld t.a.v. medewerkers het meeste voor: 25% tegenover het Vlaamse gemiddelde van 5,1%. Ook voor ongewenst seksueel gedrag (3,7%), pesten op het werk (9,6%) en intimidatie en bedreiging (30,4%) ligt het percentage voor deze sector boven het Vlaamse gemiddelde.
Ongewenst seksueel gedrag naar medewerkers komt het meeste voor in de gezins- en bejaardenhulp: 11,3 % van de medewerkers worden hiermee geconfronteerd. Dat is bijna 5 keer meer dan het Vlaamse gemiddelde.

In tegenstelling tot de twee bovenstaande onderzoeken nam het SERV-rapport 2015  ook de sectoren van de kinderopvang en de gezondheidsinstellingen en -diensten onder de loep. Hier zie je dat medewerkers uit de kinderopvang en de centra geestelijke gezondheidszorg voor alle vormen van grensoverschrijdend een hoger percentage behalen dan het Vlaamse gemiddelde. Zeker op het vlak van pestgedrag ligt dit percentage nog hoger dan in de sector van de jeugdbijstand, gehandicaptenzorg en welzijnswerk.

Ook het IDEWE onderzoek 2016-2018 laat zien dat de zorgsector de kroon spant op het vlak van agressief gedrag van externen (o.a. cliënten, patiënten, bezoekers) naar medewerkers. Tijdens de coronapandemie werd dat er niet beter op. Uit recent onderzoek van Idewe blijkt dat  34,4 procent van de werknemers in de Zorg de voorbije maanden werden geconfronteerd met vormen van externe agressie. 

In de cultuur en mediasector

Uit het onderzoek van de U-Gent van de vakgroep Sociologie ‘Waar ligt de grens? Grensoverschrijdend gedrag in de cultuur- en mediasector.’ blijkt dat 2 op 3 vrouwen in de media en cultuursector ooit seksueel grensoverschrijdend gedrag heeft gepercipieerd tijdens hun werk. De meeste vrouwen (71%) hebben ook zelf ooit iets meegemaakt dat ze grensoverschrijdend vonden en voor 50% van de vrouwen is dit ook voorgevallen in het voorbije jaar.
Daarnaast blijkt ook een relatief groot aandeel mannen in deze sector geconfronteerd te worden met seksueel grensoverschrijdend gedrag: iets meer dan de helft van de mannen heeft ooit gedrag in de werkomgeving waargenomen dat ze als grensoverschrijdend zouden omschrijven, 1 op 3 mannen heeft ooit zelf iets meegemaakt dat ze als grensoverschrijdend hebben ervaren en 1 op 5 mannen heeft dit ook in het voorbije jaar meegemaakt (in de mediasector iets minder). Hierbij moet wel opgemerkt worden dat mannen vaker dan vrouwen aangeven dat de feiten niet zwaar genoeg waren om later ook echt actie te ondernemen.

De resultaten tonen aan dat mopjes, seksuele of infantiliserende opmerkingen, het zoeken naar seksueel of fysiek contact of dwang of chantage, negatieve gevolgen hebben voor personen die dit meemaken: zij geven vaker aan niet tevreden te zijn over hun arbeidssituatie en overwegen vaker om te stoppen met werken in de sector. In dit onderzoek blijkt seksueel grensoverschrijdend gedrag het meest voor te komen bij jonge mensen aan het begin van hun carrière en tijdens interacties op het werk die gekenmerkt worden door duidelijke statusverschillen, dit laatste vooral voor vrouwelijke slachtoffers. De meeste kwetsbare groepen zijn medewerkers in een artisitiek(-technische) functie, zelfstandigen in een freelance positie of werknemers met een tijdelijk contract. Twee andere kenmerken van deze sector die als risicofactor naar voren komen voor seksueel grensoverschrijdend gedrag in dit onderzoek zijn ‘veel informele contacten’ en een ‘competitieve sfeer’.

In de maatwerksector

Er zijn geen specifieke cijfers beschikbaar over grensoverschrijdend gedrag binnen de beschutte en sociale werkplaatsen.

Geweld tegen kinderen en jongeren vormt een ernstige schending van hun recht op ontwikkeling en brengt de noodzakelijke zorg en bescherming in gevaar.

Het Kinderrechtencommissariaat ontvangt jaarlijks veel klachten rond geweld waarvan kinderen het slachtoffer zijn. De geweldsvormen zijn divers, zowel naar aard (fysiek, seksueel, psychologisch) als naar intensiteit. Daders zijn onder andere ouders, leerkrachten, opvoeders, andere kinderen of onbekenden. Ook de context verschilt: in het gezin, op school of in de vrije tijd, bijvoorbeeld de sportclub of de jeugdbeweging.

Het scholenonderzoek van 2018 laat zien dat bijna 7 op 10 minderjarigen het voorbije jaar minstens één keer vernederd of gediscrimineerd werden op school. De helft zegt dat dit ook gebeurt in het eigen gezin. 54% van de jongeren gaf aan de afgelopen zes maanden slachtoffer te zijn geweest van cyberpesten.

In de 'Sexpert'-studie uitgevoerd in 2011-2012 geven 16,6% van de respondenten aan seksueel grensoverschrijdend gedrag mee te maken vóór 18 jaar. 1 op 5 van de meisjes en 1 op 10 van de jongens.

Zeker deze kinderen en jongeren zijn extra kwetsbaar, vooral als ze uit huis geplaatst zijn. Hoe vaak grensoverschrijdend gedrag voorkomt in de Vlaamse residentiële jeugdhulp is niet bekend.

Uit Nederlands onderzoek, dat ook al beperkt beschikbaar is, komt naar voren dat veiligheid in de residentiële jeugdhulp niet vanzelfsprekend is. Zo voelen zowel jeugdigen als pedagogisch medewerkers in justitiële inrichtingen zich regelmatig onveilig en is er regelmatig sprake van grensoverschrijdend gedrag (Binsbergen 2003).

Verder rapporteren jeugdigen die residentieel zijn geplaatst bijna twee keer zo vaak seksueel misbruik (zowel binnen als buiten de instelling) dan jeugdigen die thuis wonen (Alink et al.2012).

Uit het onderzoek van de Commissie Samson (2012) blijkt dat meisjes twee keer zo vaak slachtoffer worden als jongens en dat onder toezicht gestelde jongeren met een (lichte) verstandelijke beperking een drie keer zo hoog risico lopen als onder toezicht gestelde jongeren zonder verstandelijke beperking. Dat geplaatste kinderen en jongeren kwetsbaarder zijn voor mishandeling en misbruik dan zij die bij hun eigen ouders wonen, heeft meerdere oorzaken (Commissie Samson, 2012; Uliando & Mellor, 2012). Enerzijds door eerdere ervaringen van misbruik en mishandeling in het verleden en het risicovol en grensoverschrijdend gedrag dat ze hierdoor zelf ontwikkelen. Anderzijds door het feit dat kinderen en jongeren in de residentiële jeugdhulp en jeugdbescherming zich in een afhankelijkheidsrelatie bevinden.

In afhankelijkheidsrelaties in de zorg zijn verschillende soorten grensoverschrijdend gedrag te onderscheiden, zoals het onthouden van zorg en verwaarlozing, psychisch grensoverschrijdend gedrag zoals pesten of schelden, discriminatie, schending van rechten, mishandeling of seksueel misbruik (Heeringa, 2013).

In een onderzoek onder professionals naar seksueel misbruik in de residentiële jeugdhulp bleek dat het in de helft van de gevallen gaat om seksueel misbruik tussen groepsgenoten; in 35 procent van de gevallen om seksueel misbruik door volwassenen die betrokken zijn bij de zorg (meestal een pedagogisch medewerker), en in 15 procent om seksueel misbruik door andere volwassenen of leeftijdgenoten (Timmerman et al. 2012). Een aanzienlijk deel van het seksueel misbruik blijft onzichtbaar en is niet bekend.

Het Instituut voor de Gelijkheid van Vrouwen en Mannen constateert volgende cijfers in 'Ervaringen van vrouwen en mannen tussen 18 en 75 jaar met psychologisch, fysiek en seksueel geweld' (2010).

Ervaren geweld in de loop van het leven 

Bevraagd over het ervaren geweld vanaf de leeftijd van 18 jaar, zegt 41,5% van de respondenten slachtoffer te zijn van verbaal geweld, 22% van intimidaties, en 15% van fysieke agressie. Vooral vrouwen (5,6 %) zijn slachtoffer van seksueel geweld (tegenover 0,8% van de mannen).

Partnergeweld 

12,5% van de respondenten verklaart dat zij de laatste 12 maanden minstens één keer een gewelddadige handeling meemaakte van hun (ex-) partner: 14,9% van de vrouwen en 10,5% van de mannen. Binnen partnerrelaties kom vooral psychologisch of verbaal geweld veel voor: 11% van de respondenten. 1,3% ervaart fysiek geweld in de partnerrelatie. Vrouwen worden vaker dan mannen slachtoffer van ernstig en zeer ernstig partnergeweld.

Geweld binnen de familiale sfeer 

13% van de respondenten werd de afgelopen 12 maanden slachtoffer van verbaal geweld binnen de familiale sfeer. Dit wil zeggen dat het gepleegd werd door ouders, broers of zussen, … enz. 1,3% ondervond psychologisch geweld.

Kinderen, jongeren en volwassenen met een verstandelijke beperking zijn extra kwetsbaar. Ze vertonen over het algemeen zelf vaker grensgrensoverschrijdend gedrag dan mensen zonder verstandelijke beperking. Ze maken het zelf ook vaker mee. Veelvoorkomende vormen van grensoverschrijdend gedrag bij hen zijn pesterijen, agressief gedrag, zelf beschadigend gedrag en seksueel ongepast gedrag (Van Berlo et al. 2011; Hughes et al.2011).

De afhankelijkheid van ondersteuning maakt hen bovendien extra kwetsbaar voor grensoverschrijdend gedrag van begeleiders/hulpverleners. Daarbij gaat het vooral om het niet serieus nemen van zorggebruikers, hen kleineren en hen aan strenge regels onderwerpen. Ook misbruik door begeleiders komt voor. Daarnaast kunnen medezorggebruikers voor onveiligheid zorgen. Omdat mensen met een verstandelijke beperking niet altijd kunnen vertellen wat hen is overkomen, kan dit ook lang onopgemerkt blijven. (Janssens et al, 2012).